Fahreddin er-Razı Hazretlerinin Eserleri

İslâm âlimi, fizikçi ve müfessir; Fahreddin er-Râzî’nin yapıtları nelerdir? Kelâm, ideoloji, tefsir ve usûl-i fıkıh alanlarına dair çalışmalarıyla tanınan Eş‘arî âlimi; Fahreddin er-Râzî’nin belirli başlı yapıtları şunlardır:

FAHREDDİN ER-RÂZÎ’NİN ESERLERİ

A) Kelâm.

el-Muḥaṣṣal. Tam ismi Muḥaṣṣalü efkâri’l-müteḳaddimîn ve’l-müteʾaḫḫirîn mine’l-ʿulemâʾ ve’l-ḥükemâʾ ve’l-mütekellimîn olan yapıtın Tâhâ Abdürraûf Sa‘d tarafından tahkikli bir neşri yapılmıştır. el-Meṭâlibü’l-ʿâliye. Kelâma dair en hacimli yapıtı olan bu kitabı Ahmed Hicâzî es-Sekkā dokuz cilt olarak yayımlamıştır. Kitâbü’l-Erbaʿîn fî uṣûli’d-dîn. Esâsü’t-taḳdîs. Teʾsîsü’t-taḳdîs ismiyle da bilinen yapıtı Ahmed Hicâzî es-Sekkā neşretmiştir. el-Meʿâlim. Tam ismi Meʿâlimü uṣûli’d-dîn olan eser Tâhâ Abdürraûf Sa‘d’ın tahkikiyle yayımlanmıştır. Levâmiʿu’l-beyyinât. Şerḥu esmâʾillâhi’l-ḥüsnâ ismiyle da bilinir. Tâhâ Abdürraûf Sa‘d’ın tahkikiyle neşredilmiştir. ʿİṣmetü’l-enbiyâʾ. Muhammed Hicâzî es-Sekkā tarafından yayımlanmıştır. Nihâyetü’l-ʿuḳūl. Kelâm ilmine dair olan yapıtın bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’ndedir. el-Mesâʾilü’l-ḫamsûn fî uṣûli’d-dîn (fî ʿilmi’l-kelâm). Akaid bahislerini elli sıkıntıda inceleyen bu küçük kitap Ahmed Hicâzî es-Sekkā tarafından neşredilmiştir. İʿtiḳādâtü fıraḳı’l-müslimîn ve’l-müşrikîn. Belirli başlı İslâmî fırkalarla Yahudilik, Hıristiyanlık, Mecûsîlik, Senevîlik, Sâbiîlik üzere İslâm dışı din ve mezheplere dair bilgi veren eser birinci kez Ali Sâmî en-Neşşâr’ın tahkikiyle yayımlanmıştır. Münâẓarât. Râzî’nin Mâverâünnehir’e gidişinde Nûreddin es-Sâbûnî ve öbür Mâtürîdiyye âlimleriyle itikadî ve fıkhî bahislerde yaptığı tartışmaları ihtiva eder. Ḫalḳu’l-Ḳurʾân beyne’l-Muʿtezile ve Ehli’s-sünne. Yapıtı Ahmed Hicâzî es-Sekkā neşretmiştir. en-Nübüvvât ve mâ yeteʿalleḳu bihâ. el-Meṭâlibü’l-ʿâliye’nin nübüvvete dair kısmından ibaret olan eser Ahmed Hicâzî es-Sekkā tarafından yayımlanmıştır. Münâẓara fi’r-red ʿale’n-naṣârâ. Hıristiyanlarca Hz. Îsâ’nın ulûhiyyetine ait olarak ileri sürülen tezlerin reddi, Hz. Peygamber’in nübüvveti ve Hz. Îsâ’ya üstünlüğü, İslâmiyet’in kılıçla yayıldığı savının reddi üzere hususları ihtiva eden eser Abdülmecîd en-Neccâr’ın tahkikiyle neşredilmiştir. el-Ḫalḳ ve’l-baʿs̱. Yapıtın bir nüshası Köprülü Kütüphanesi’nde mevcuttur. el-Każâʾ ve’l-ḳader. el-Meṭâlibü’l-ʿâliye’nin kulların fiillerine ait kısmından ibaret olan eser Muhammed el-Mu‘tasım-Billâh el-Bağdâdî tarafından tahkik edilerek yayımlanmıştır. Meṭâliʿu’l-îmân. Süleymaniye Kütüphanesi’nde bir nüshası vardır. Şerḥu’r-rubâʿiyyât fî is̱bâti vâcibi’l-vücûd. Ḥudûs̱ü’l-ʿâlem. Zâd-ı Meʿâd. Bu Farsça risâle Nazif Hoca tarafından Şarkiyat Mecmuası’nda yayımlanmıştır. Kitâbü’l-Îmân.

B) İdeoloji ve Mantık.

el-Mebâḥis̱ü’l-Meşriḳıyye. Vücûd, vücûb, imkân, vahdet, kesret kavramlarıyla tabîiyyât ve ilâhiyyât problemlerini ihtiva eden eser Muhammed el-Mu‘tasım-Billâh el-Bağdâdî tarafından iki cilt olarak yayımlanmıştır. el-Mülaḫḫaṣ fi’l-ḥikme ve’l-manṭıḳ. İbnü’l-Lebbûdî tarafından ihtisar edilmiş olup bu muhtasarın Köprülü Kütüphanesi’nde müellif sınırıyla bir nüshası vardır. Şerḥu’l-İşârât ve’t-tenbîhât. İbn Sînâ’nın el-İşârât ve’t-tenbîhât’ındaki ilâhiyyât kısmına yapılmış bir şerhtir. Lübâbü’l-İşârât. İbn Sînâ’nın el-İşârât’ına yapılmış bir tehziptir. Aḳsâmü’l-leẕẕât. Hissî, hayalî ve aklî lezzetler üzerinde duran bu yapıtın Râgıb Paşa Kütüphanesi’nde bir nüshası mevcuttur. Taʿcîzü’l-felâsife. Tehcînü taʿcîzi’l-felâsife diye de bilinen eser Farsça’dır. Şerḥu ʿUyûni’l-ḥikme. Öğrencisi ve Şirvan meliki olan Muhammed b. Rıdvân ismine İbn Sînâ’ya ilişkin ʿUyunü’l-ḥikme’ye yapılmış bir şerhtir. el-Âyâtü’l-beyyinât fi’l-manṭıḳ. Râzî bu isimle biri büyük, oburu küçük olmak üzere iki eser yazmıştır. Küçüğüne ilişkin yazma nüshalar bilinmektedir. en-Nefs ve’r-rûḥ ve şerḥu ḳuvâhumâ. Râzî’nin ahlâk ideolojisini ihtiva eden bu yapıtı Muhammed Sagīr Hasan el-Ma‘sûmî tarafından önce neşredilmiş, ardından da İngilizce’ye çevrilmiştir. el-Manṭıḳu’l-kebîr.

C) Tefsir.

Mefâtîḥu’l-ġayb. et-Tefsîrü’l-kebîr diye de bilinir. Râzî’nin tefsire dair en kıymetli yapıtı olup otuz iki cilt halinde yayımlanmıştır. Esrârü’l-Ḳurʾân. İhlâs, A‘lâ, Tîn ve Asr sûrelerinin tefsirinden ibarettir. Mefâtîḥu’l-ʿulûm. Fâtiha mühletinin tefsiri olup Bağdat Evkaf Kütüphanesi’nde bir nüshası vardır. Esrârü’t-tenzîl ve envârü’t-teʾvîl. Tefsîrü’l-Ḳurʾâni’ṣ-ṣaġīr ismiyle da tanınan bu Farsça yapıtta akaid, ahlâk ve fıkıh bahisleri Kur’an’a dayanılarak izah edilir. Eser 1301’de (1884) yayımlanmıştır. ʿAcâʾibü’l-Ḳurʾân (Beyrut 1984). Kelime-i tevhidin sırları, yararları, değişik isimleri, müminin makamları, kelime-i tevhidle ilgili kararlar, zühd ve takvâ, insanların musibetlerle imtihan edilmesi, tövbe, hüsnüzan üzere itikadî ve tasavvufî bahisleri ihtiva eder.

D) Fıkıh ve Usûl-i Fıkıh.

el-Maḥṣûl. Usûl-i fıkha dair olup Tâhâ Câbir el-Alvânî tarafından tahkik edilerek altı cilt halinde yayımlanmıştır. el-Münteḫab fî uṣûli’l-fıḳh. el-Maḥṣûl’ün muhtasarı olan eser Münteḫabü’l-Maḥṣûl ismiyle da bilinir. el-Burhânü’l-Bahâʾiyye. el-Berâhînü’l-Bahâʾiyye, Risâle-i Bahâʾiyye ve eṭ-Ṭarîḳatü’l-Bahâʾiyye diye de bilinen bu Farsça eser, Şâfiler’in Hanefîler’den ayrıldığı sıkıntıları zikredip Şâfiliği savunmak için Bâmiyan Buyruğu Bahâeddin Sâm b. Muhammed ismine kaleme alınmıştır. Sirâceddin el-Hindî tarafından el-Ġurretü’l-münîfe fî taḥḳīḳi’l-İmâm Ebî Ḥanîfe isimli eser içinde Arapça’ya çeviri edilmiş (Kahire 1950), ayrıyeten görüşleri de eleştirilmiştir. el-Kâşif ʿan uṣûli’d-delâʾil. el-Cedel ve Mebâḥis̱ü’l-cedel diye de bilinir. Usûl-i fıkha dair olan yapıtı Ahmed Hicâzî es-Sekkā neşretmiştir. Râzî’nin fıkha dair Şerḥu’l-Vecîz, İbṭâlü’l-ḳıyâs, el-Leṭâʾifü’l-Ġıyâs̱iyye isimli kimi yapıtları olduğu da nakledilmektedir.

E) Tıp, Astronomi, Matematik.

Câmiʿu’l-ʿulûm. Çeşitli ilimlerin tanımını ihtiva eden Farsça ansiklopedik bir yapıttır. Şerḥu’l-Ḳānûn. İbn Sînâ’nın el-Ḳānûn fi’ṭ-ṭıbb’ının şerhi olup Şerḥu Külliyâti’l-Ḳānûn ve Ḥallü müşkilâti’l-Ḳānûn ismiyle da bilinir. eṭ-Ṭıbbü’l-kebîr. Şahsen Râzî bu yapıtına atıfta bulunmuştur. er-Ravżü’l-ʿarîz fî ʿilâci’l-marîż. et-Teşrîḥ mine’r-reʾs ile’l-ḫalḳ. el-Eşribe. el-Aḥkâmü’l-ʿAlâʾiyye fi’l-aḥkâmi’s-semâviyye. İḫtiyârâtü’l-ʿAlâʾ iyye ve Risâletü’l-ʿAlâʾiyye diye de bilinen eser Alâeddin Muhammed b. Hârizmşah ismine Farsça olarak yazılmıştır. es-Sırrü’l-mektûm fî muḫâṭabeti’ş-şems ve’l-ḳamer ve’n-nücûm (es-Sırrü’l-mektûm fî ʿilmi’ṭ-ṭalâsim ve’n-nücûm) (Haydarâbâd, ts.). Yapıtın Râzî’ye aidiyeti tartışmalıdır. er-Riyâżü’l-mûniḳa. Matematiğe dair olan bu yapıtına Râzî atıfta bulunmuştur (Mefâtîḥu’l-ġayb, XVII, 77). Risâle fî ʿilmiʾl-heyʾe. Ḥadâʾiḳu’l-envâr fî ḥaḳāʾiḳi’l-esrâr. Câmiʿu’l-ʿulûm’a yapılan eklerle ortaya çıkan bu Farsça yapıtın çeşitli yazma nüshaları vardır. Risâle fî ʿilmi’l-firâse. Kitâbü’l-Firâse ismiyle da bilinen bu risâle fizyonomiye dair olup Yûsuf Murâd tarafından Fransızca çevirisiyle birlikte yayımlanmıştır.

F) Arap Lisanı ve Edebiyatı.

Nihâyetü’l-îcâz fî dirâyeti’l-iʿcâz. Kur’ân-ı Kerîm’in i‘câzını ispatlamak amacıyla yazılan eserde teşbih, mecaz, istiare, nazım, i‘câz gibi belâgat kaideleri üzerinde durulur. Bekrî Şeyh Emîn tarafından tahkik edilerek yayımlanmıştır. Şerḥu Nehci’l-belâġa. el-Muḥarrer fi’n-naḥv. Şahsen Râzî bu yapıtına atıfta bulunmuştur. Şerḥu Saḳṭı’z-zend. Ebü’l-Alâ el-Maarrî’nin yapıtına yapılmış bir şerhtir. Muḥaṣṣal fî şerḥi’l-Mufaṣṣal. Şerḥu’l-Mufaṣṣal diye de bilinen eser Zemahşerî’nin kitabına yapılmış bir şerh olup Râzî’ye aidiyeti tartışmalıdır.

G) Biyografi.

Menâḳıbü’l-İmâmi’ş-Şâfiʿî. İrşâdü’ṭ-ṭâlibîn ile’l-menheci’l-ḳavîm fî beyâni menâḳıbi’l-İmâmi’ş-Şâfiʿî ismiyle da bilinen yapıtta İmam Şâfi’nin hayatı, İslâmî ilimlere dair görüşleri, münazaraları, şiirleri, nükteleri, öteki müctehidlere tercih edilmesinin sebepleri, İmam Ebû Hanîfe’ye karşı üstünlüğü ve Şâfi mezhebine yöneltilen tenkitlerin karşılıklandırılması üzere hususlara yer verilmiştir. eş-Şeceretü’l-mübâreke fi’l-ensâbi’ṭ-Ṭâlibiyye. Hz. Ali’nin soyuna dairdir. Feżâʾilü’l-aṣḥâb.

Kaynak: DİA

İslam ve İhsan