İslam’a Göre Borsa Caiz mi?

İktisadi alakaların ağırlaşıp sermaye piyasasının kıymet kazandığı günümüzde pay senetleri, sermaye piyasasının en kıymetli aracı haline gelmiş ve bir paydaşlık dokümanı olarak değil de bağımsız bir mal olarak alınıp satılmaya başlanmıştır.

Bu manada günümüzde borsanın temelini oluşturan pay senedi alım-satımına iki farklı taraftan bakmak gerekiyor:

İslam Hukukunda Borsa’nın Hükmü

1. İmal edilmesi, ticarî hizmeti caiz olan bir bahis ile meşgul bulunan bir şirketin pay senedini alarak ona ortak olmak. Elbet bu tasarruf caizdir. Alan, şirketin malvarlığına payı nispetinde ortak olur, kâr ve ziyanına katılır, dilediği vakit da payını diğerine satabilir. (Piyasada bu tip holdinglerin sayısı da oldukça fazladır.)

2. İlişkin olduğu iktisadî pahadan bağımsız paha kazanıp kaybeden bir pay senedini eldeki parayı pahalandırmak, kıymetini korumak, iniş çıkışları gözeterek para kazanmak amacıyla alıp satmak ki, borsadaki alışverişler daha çok bu ikinci niyete yöneliktir. Bu manada borsaya yatırım yapmak tam olarak değilse de biraz kumara, piyangoya benziyor. Gerçek kıymetin üstünde ve dışında kâğıtların pahalanıp ucuzlamasına sebep oluyor. İktisada ve üretime değerli bir katkısı olmaksızın paralar kazanılıyor ve kaybediliyor. İşte bu bakımdan borsada soruda geçen tabiriyle “oynamayı” her tarafıyla makbul bir ticaret olarak kıymetlendirmek çok güç. (Hayrettin Karaman, Günlük Hayatımızda Helaller ve Haramlar, s. 265, İst. 1999)

“İslam Konferansı Teşkilatı”na bağlı “İslam Fıkıh Akademisi”nin teşebbüsüyle 1988 yılında Rabat’ta toplanan Borsa Semineri’nin sonuç bildirisinde ve ismi geçen akademinin 1992 yılında Cidde’de yapılan VII. Periyot Toplantı’sında pay senetlerinin kâr ve ziyana iştirak etmesi sebebiyle, kural olarak helal olduğu, lakin şer’i kararının bunu çıkaran şirketin ticari süreç ve gayelerinin yasal oluşuyla yakından ilgili bulunduğu belirtilmiştir.

Şirketin faiz, içki imali ve ticareti, karaborsacılık, hile, palavra ve aldatma üzere dinen haram vasıtalarla kar sağlaması hâlinde, pay senetlerini alıp satmanın ve bundan gelir elde etmenin haram ve günaha iştirak etmek olduğundan caiz olmayacağı bildirilmiştir.

Burada şunu da söz edelim ki, faaliyet alanı haram süreçler yapma, dinen yasak hizmet ve mal üretiminde bulunma olmamakla birlikte, birtakım haram süreçlere taraf olması sebebiyle şirketin karına haram kar karışmış olması hallerinde ise, hisse sahiplerinin bu ölçüsü yaklaşık olarak hesaplayıp kendisinin hayır ve hasenat niyeti ile olmaksızın ve toplum hakkı olduğu inancı ile hayır yolunda harcaması tavsiye edilmiştir.

Evet, çağımızın getirdiği fıkhî sorunlardan olan borsa ve pay senetleri hakkında bir kısım çağdaş din âlimleri caiz değil derken, çoğunluk ise caiz olduğu tarafında görüş birliği yapmışlardır. Fakat pay senedi alınacak olan şirketin -yukarıda da söz ettiğimiz gibi- İslam’ın haram kıldığı içki yahut domuz eti üzere mamullerin imalatını yahut satımını yapmaması gerekiyor.

İlgili Haberler:

• İslam Hukukuna Göre Miras Paylaşımı Nasıldır?
• İslam Hukukuna Göre Hırsızlık ve Cezası
• İslam Hukukunda Zinanın Cezası

İMKB’de hisse senedi alıp satmanın İslami kurallara uygun olup olmadığına, şu konulara uygun olup olmadığına bakarak kararı vereceğiz:

1. Doğrudan faiz muamelesi yapan şirketlerin hisse senetlerini almak ittifakla haramdır. Bankalar, bankerlik ve tefecilik kuruluşları gibi.

2. Şer’an mütekavvim olmayan, yani alınıp satılması helal sayılmayan şeylerin üretim ve alım-satımıyla uğraşan şirketlerin pay senedini almak da birebirdir; şarap, bira vb. şeyler üreten kuruluşlar üzere…

3. Mütekavvim, yani alınıp satılması helal olan mal üretmekle bir arada, şahsen ortak olunan o malı faizli muamelerlerle satan ve faiz sebebiyle elde ettiği kârı başkasına karışan ve toplam kârının yarısı ve daha fazlası olan şirketlere pay senediyle ortak olmak da haramdır.

4. Ortak olunan şey helal bir üretim olmakla birlikte, şirketi elinde bulunduran Müslümanlar öteki haram işlerle de uğraşıyorlarsa, onlardan pay senedi almak suretiyle onları desteklemek “günahda yardımlaşma” manası taşır. Halbuki bu Kuran-ı Kerim’de yasaklanmıştır,

5. Yahudi ve Hristiyanların hakim olduğu şirketlerden pay senedi almak, öteki hiçbir mahzur yoksa en azından mekruhtur. Fıkıh kitaplarımıza bakıldığında; komünist, mason ve ateistlerin hakimiyetinde bulunan şirketlerden pay senedi almak caiz değildir, üzere bir sonuç çıkarılabilir.

6. Satın alınan payın fabrikanın tümüne nisbeti, yani kaçta kaçından ibaret olduğunu bilmek lazımdır. Yani alınan ölçü bilinmeyen olmamalıdır.

7. Mal olması gerekir. Sermayesi olmayan vücuh-kredi şirketi üzere, bir müesesenin paylarını satın almak caiz değildir.

8. Aslında helâl olan ancak İslâm’a uygun olarak çalıştırılmayan bir fabrikanın pay senetlerine sahip olan birisinden alacağını alabilmek için, bu kişinin pay senetlerini almak caizdir. Şu var ki, bu payları bir an önce elden çıkarıp satmak gerekir. Ve bu ortada payına bir kâr düşerse, onu amme maslahatına yahut yoksullara vermesi gerekir.

9. Yönetimine Müslümanların hakim olduğu, haramla iştigal etmeyen, daha şeffaf olup satıma husus olan şirket varlığını dolayısı ile satılan senede düşen hisseyi açıkça bildiren, senetleri isme muharrer olup, iştirakten vazgeçmek isteyenlere bu imkânı sağlayan şirketlerin pay senetlerini almak ittifakla caizdir.

Ve bu Müslüman iş adamları, İslâmî teşebbüsler ve helal sermaye için son derece kıymetli bir bahistir. Zira, işaret ettiğimiz üzere, pay senetleri, İslâm’a nazaran en büyük haramlardan olan faizin şu andaki en değerli alternatifi, işletme ve yatırım sermayesi temini için en kestirme yoldur. Müslümanlar bunu haram ögelerden uzaklaştırarak uygulayabilseler, helal temellere oturmuş, millete hizmeti ibadet bilen çok büyük işletmelerin doğmasına ve faizin belinin kırılmasına sebep olabilirler.