Tövbe İstiğfar Duası Nedir?

Tövbe İstiğfar Duası Nedir? Tövbe ve istiğfar duası okumak isteyen binlerce Müslüman, Kadir Gecesi tövbe etmenin manasını ve kıymetini araştırmaya devam ediyor. Müslüman alemi için büyük bir ehemmiyeti olan Kadir Gecesi’nde ibadetlerini yerine getirecek vatandaşlar için Tövbe ve İstiğfar duasının manası, Türkçe okunuşu, tefsiri ve fazileti haberimizde…

TÖVBE ETMENİN VE TÖVBE DUASI OKUMANIN ÖNEMİ NEDİR?

Tövbe İstiğfar Duası Nedir? Peygamber Efendimiz (s.a.v.) hadisinde, “Her namazdan sonra, üç kere “Estağfîrullahel’azîm ellezî lâ ilâhe illâ huv el-hayyel-kayyûme ve etebü ileyh” okuyanın bütün günahları affolur” buyurmuştur. Bunun manası, “Bu ana gelinceye kadar benim elimden, dilimden, gözümden, kulağımdan, ayağımdan ve elimden bilerek veya bilmeyerek meydana gelen bütün günah ve hatalarıma tevbe ettim.” demektir.

İstiğfârlardan en bilineni, Peygamberimizin (s.a.v.) bildirdiği, “Estagfirullahellezî lâ ilâhe illâ hüverrahmanirrahîm el-hayy-ül-kayyûmüllezî la-yemûtü ve etûbü ileyh Rabbiğfir lî” şeklinde okunur.

TÖVBE DUASI ARAPÇA OKUNUŞU

“Estağfirullah. Estağfirullah. Estağfirullahe’l-azîm el-kerîm, ellezî lâ ilâhe illâ hüve’l-hayyü’l-kayyûmü ve etûbü ileyhi, tevbete abdin zâlimin li-nefsihî, lâ yemlikü li-nefsihî mevten velâ hayâten velâ nüşûrâ. Ve es-elühü’t-tevbete ve’l-mağfirete ve’l-hidâyete lenâ, innehû, hüve’t-tevvâbü’r-rahîm.”

Ayetel Kürsi nedir? Ayetel Kürsi Arapça Okunuşu Türkçe Anlamı ve Fazileti

TÖVBE DUASININ TÜRKÇE ANLAMI

“Ya rabbi! Bu ana gelinceye kadar benim elimden, dilimden, gözümden, kulağımdan, ayağımdan ve elimden bilerek veya bilmeyerek meydana gelen bütün günah ve hatalarıma tevbe ettim, pişman oldum. Küfür, şirk, isyan, günah ve kusur her ne türlü hâl vaki oldu ise, cümlesine tevbe ettim, pişmanlık duydum. Bir daha yapmamaya azm ü cezm ü kast ettim. Sen bu tevbemi kabul eyle. Nefsime uyup, şeytana tabi olup da aynı günah ve kusurları bir daha tekrar etmeme imkan verme, yâ Rabbi. Bir daha iman ve ikrar ediyorum ki, Peygamberlerin evveli Âdem Aleyhisselâm, ahiri ise Hazret-i Muhammed Aleyhisselâm, bu ikisi arasında her ne kadar peygamber gelip geçtiyse, Bunların cümlesine inandım, iman ettim, hepsi de haktır ve gerçektir. Bütün peygamberlere, onlara gönderilmiş olan İlâhi kitaplara ve içindeki emirlere şeksiz ve şüphesiz iman ettim, dilimle ikrar, kalbimle tasdik ediyorum ve yine iman ve ikrar ediyorum ki en son kitap Kur’ân-ı Azimüşşân ve en son Peygamber de Hazret-i Muhammed Aleyhisselâm’dır.”

TEVBE İSTİĞFAR DUALARI

Tevbe istiğfar duaları, günahlarımızın kusurlarımızın affı için Allah’a yakarış olarak bilinmektedir. Bu yüzden bu duayı ederken günah ve kusurlarımız için pişmanlık duyarak üzülerek samimi bir şekilde yapılması önceliklidir.

Peygamber Efendimiz (SAV) bir Hadis-i şerifte, “İstiğfâre devam edeni, çok okuyanı, Allahü teâlâ, derdlerden, sıkıntılardan kurtarır. Onu, hiç ummadığı yerden rızklandırır” diye buyurarak istiğfar etmenin önemine işaret etmiştir. Âyet ve hadîslerde dua teşvik edilmiştir: “Rabbiniz, şöyle buyurdu: Bana dua edin, size cevap vereyim (duanızı kabul edeyim)” (Mü’minûn, 23/60).

NASIL TÖVBE EDİLİR?

İslam âlimleri bu ve benzeri âyetlerle hadislerden hareketle tövbenin geçerli olması için gerekli şartlar olduğunu vurgulamaktadır. Buna göre, edilen tövbenin makbul olabilmesi için:

• İşlenen günahı terk etmek
• Günah işlediğine pişman olmak
• Günahı bir daha işlememeye azmedip söz vermek
• Eğer işlenen günah kul haklarıyla ilgili ise, bu durumda, hak sahibi ile helalleşmek
• Son olarak da Allah’tan af dilemek gerekir.

Kul hakkından kurtulmak, ihlal edilen hakkı, sahibine veya varislerine iade etmekle ya da affını istemekle olur.

TEVBE SURESİNİN FAZİLETİ NEDİR?

Öteki müddetlerden farklı olarak bu mühletin başında “besmele”nin olmaması şu iki sebeple açıklanmaktadır: a) Bu müddetin, ortalarındaki mana ve içerik yakınlığı itibariyle Enfâl müddetinin devamı olma ihtimali. Hz. Peygamber’den bu müddetin Enfâl yahut öbür bir müddetin kesimi olduğuna dair bir açıklama nakledilmiş olmadığı için bu ihtimal zayıf bulunmuştur. Bu görüş şu açıdan da eleştirilmiştir: Şayet sebep bu olsaydı yalnızca Enfâl müddetinden bu mühlete geçerken besmele okunmaması gerekirdi, meğer bu müddete başlarken de besmele okunmaz (Elmalılı, IV, 2442-2443). b) Müddetin müşriklere ağır bir ihtarla ve –âyetin tefsiri sırasında açıklanacak sebeplere binaen– onlarla yapılmış antlaşmanın bozulup savaş ilân edilmesi tâlimatıyla başlaması. Bu izaha nazaran, besmele inanç ve rahmetin sözü olduğundan iki zıt sözün birlikte okunması uygun görülmemiştir. Öbür kimi mühletlerin de savaş buyruğu içerdiği (Derveze, XII, 66) yahut “yazıklar olsun” üzere tabirlerle başladığı (Âlûsî, X, 61) gerekçesiyle bu izah eleştirilmişse de, diğer bir müddetin başında bu türlü şiddetli bir ihtar ve ahdi bozma tabiri yer almamaktadır.

Bu bahisteki izah farklılıkları bir yana, İslâm âlimleri bu müddetin başında besmelenin yazılmaması ve okunmaması gerektiği konusunda fikir birliği içindedirler. Bunun herkesçe kabul edilen ortak sebebi Resûlullah’ın bu sûrenin başında besmeleyi yazdırmamış olmasıdır. Bu durum, Kur’an’ın hiçbir değişikliğe uğratılmaksızın, aynen Hz. Peygamber’den öğrenildiği biçimde sonraki jenerasyonlara aktarılması konusunda sahâbenin büyük bir titizlik gösterdiğini ve bu ulvî emanetin kuşaklar uzunluğu ihtimamla korunduğunu açıkça ortaya koyan delillerden biri sayılmalıdır (Râzî, XV, 216; Mevdûdî, II, 179). Şu konuya da işaret edilmelidir ki, Tevbe müddetinde besmele çekilmemesi bu mühletin başıyla ilgilidir. Şayet Kur’an okumaya bu mühletin başından başlanacaksa yalnızca “eûzü” çekilir; daha sonraki bir âyetinden başlanacaksa eûzü ile birlikte besmele de okunur. Enfâl mühletinden Tevbe mühletine geçilirken ise eûzü-besmele okumaksızın kıraate devam edilir.

TEVBE Suresinin DİYANET TEFSİRİ

İnsanî alakaların sağlıklı bir biçimde sürdürülmesinde ve toplumsal sistemin tesisi ve korunmasında antlaşma ve kontratlar çok kıymetli bir yere sahiptir. Kontratların sağlam olması ve fonksiyonunu ifa edebilmesi de ahde vefâ unsurunun korunmasına bağlıdır. Kur’an gerek insanın kendisini yaratan Allah’a verdiği kelam, gerekse diğer beşerlerle yaptığı mukaveleler manasında ahid kavramı üzerinde değerle durmuş ve değişik vesilelerle ahde vefâ prensibine vurgu yapmıştır (Bakara 2/40; Mâide 5/1, 7). Daha peygamberlik öncesi devirde yakın etrafı tarafından emniyetli, kelamında durur bir kişi olmasıyla tanınan Hz. Muhammed de peygamberliği mühletince karşılaştığı bütün zorluklara karşın bu prensipten ödün vermemiş ve bu hususta etrafındaki müminlere yeterli bir örnek olmuştur. İşte yaklaşık yirmi iki yıllık bir mühlet içinde İslâmiyet’in amansız düşmanları olan Mekke putperestleriyle ilişkilerinde bile sözünde durma ve ahde vefâ konusunda titiz davranan ve ashâbı tarafından bu husustaki duyarlılığı çok iyi bilinen Resûlullah’ın daha evvel yapılmış bir antlaşmayı yok sayıp ansızın sahip olduğu gücü ön plana çıkarması beklenemezdi. Ancak içten içe yıkıcı faaliyetlerde bulunarak müslümanları birbirine düşürmeye çalışan ve bunu temin için münafıklarla iş birliği yapan müşriklerin mevcut antlaşma kararlarını fiilen bozmaları karşısında, içi boşaltılmış bir antlaşmayı istismar etmelerine de müsaade edilemezdi.

Müşriklerin antlaşma kararlarını sinsice ihlâl etmeleri ve hıyanet içinde bulunmaları karşısında Resûlullah’ın da bu antlaşmaları bozabileceği Enfâl sûresinde bildirilmiş (8/58) ve bu konuda müslümanların fikrî bir hazırlık içinde olmaları sağlanmıştı. Tebük Seferi’nde yaşanan birçok olay da müslümanlarla birlikte hareket ediyor görünen şahısların gerçek yüzlerini açığa çıkarma açısından onlara değerli deneyimler kazandırmıştı. Nihayet Tebük Seferi’ni takiben bu bildirimin yapılması zamanının geldiği Resûlullah’a vahyedildi: Müslümanların antlaşma yaptığı müşrikler artık bu antlaşmanın geçersiz olduğunu bilmeliydiler! Peygamber’in bizzat bulunmayıp emîr olarak Hz. Ebû Bekir’i görevlendirdiği hac esnasında bu duyuru yapılacak ve buna bağlı sonuçlar kendilerine hatırlatılacaktı.

Türkçe’de “berat” biçiminde söylem edilen berâe, sözlükte, “bir işten veya sorumluluktan sıyrılmak, kötü bir durumdan uzaklaşmak, katışık halden çıkıp duru hâle gelmek” üzere manalara gelir. Borçlu için “berî oldu” denince borçtan, hasta için “berî oldu” denince de hastalıktan kurtulduğu ve aslî durumuna döndüğü kastedilir. “Berâet-i zimmet asıldır” formundaki hukuk düsturunda geçen berâet sözü hatasız ve borçsuz olmayı tabir eder. Bu sözün bir de toplumlar ortası alakalar ve savaş hukuku bakımından tabir ettiği bir mana vardır ki, o da taraflar ortasında dostluk ilgisinin kopması, dokunulmazlık ve itimat unsurunun geçerliliğine son verilmesi, daha evvelki taahhütlerin sorumluluğundan kurtulma, kısaca bağ kesmedir.

1. âyette geçen “berâe” sözünü yapılan bildirimin içeriği dikkate alınarak ve bunun şiddetli bir ihtar olduğunu belirtmek üzere “ültimatom” formunda çevirmek mümkündür. Ancak milletlerarası alakalar terminolojisinde bu sözün kullanıldığı mana ile âyetteki berâe sözünün tam olarak örtüştüğü söylenemez.

Âyette bildirimde bulunan taraf Allah ve resulü, bildirimin yapıldığı taraf ise müslümanların kendileriyle antlaşma yaptıkları müşrikler formunda söz edilmiştir. Burada şöyle bir anlatım inceliğinin bulunduğu görülmektedir: Müşriklerle muahede konusunda “kendileriyle antlaşma yaptığınız” sözü kullanılarak aziz Allah’ın böyle bir antlaşmaya taraf olamayacağı, sadece belirli şartlarda müslümanların bu tür bir akdin tarafı olabilecekleri ima edilmiş olmaktadır (Râzî, XV, 217). Hz. Peygamber’in bu akde taraf olması ise Allah’ı temsilen değil müslümanların temsilcisi ve yöneticisi sıfatıyladır. Nitekim bu duyurunun ne zaman yapılacağını bildiren 3. âyette Allah ve resulünün müşriklerle hiçbir bağının bulunmadığı ayrıca ifade edilmiş ve Hz. Peygamber de müşriklerin bulunabileceği hicretin 9. yılındaki bu hacda bulunmamıştır. 7. âyette de bu ince mânayı koruyan bir ifade kullanıldığı görülmektedir. Resûlullah’ın sefere gönderdiği kumandanlara şu meâlde bir tâlimat vermesi de bu yorumu güçlendirici niteliktedir: Bir kaleyi kuşatıp da oranın ahalisi senden Allah ve resulü ismine antlaşma yapmanızı isterse bunu kabul etme, kendin ve arkadaşların ismine antlaşma yap; çünkü kendinin yahut arkadaşlarının taahhüdünü ihlâl etmen Allah ve resulünün taahhüdünü ihlâl edilmiş hâle düşürmekten düzgündür. Yeniden, bir kaleyi kuşatıp da oranın ahalisi senden kendileri hakkında Allah’ın hükmünü vermeni isterlerse, bunu kabul etme, kendi hükmünü ver; çünkü onlar hakkında Allah’ın kararını isabet ettirip ettiremeyeceğini bilemezsin (Müslim, “Cihâd”, 3).

Muhatapların hiç müddet verilmeksizin, ansızın antlaşmaya son verildiği ve böylelikle haksızlığa uğratıldıkları argümanında bulunamamaları için 2. âyette kendilerine dört ay mühlet verildiği bildirilmiştir. Bu âyetteki “serbestçe dolaşın” halinde çevrilen “sîhû” buyruğunun masdarı olan “siyâha(t)”, Arap lisanında sıradan bir gezintiyi değil, gerekli hazırlıklar yapılarak çıkılan planlı seyahati söz eder. Böylelikle kendi ters davranışları sebebiyle antlaşmaları feshedilen müşriklere, itimat içinde dolaşarak kendilerini korumak için her türlü tedbiri alabilecekleri, diledikleri üzere hareket edip geleceklerini teminata alma yollarını araştırabilecekleri hatırlatılmakta, hatta buyruk kipi kullanılarak kendilerine tanınan bu imkândan sonra artık sorumluluğun da kendilerine ilişkin olacağı ima edilmektedir (Elmalılı, IV, 2448). Bununla birlikte âyetin devamında müşriklerin Allah’ı asla âciz bırakamayacakları ve Allah’ın inkârcıları rüsvâ edeceği tarafında bir ihtar yapılmaktadır. Müteakip âyetlerle birlikte değerlendirildiğinde, burada müşriklere şu konular bildirilmiş olmaktadır: Verilen müddetten sonra artık antlaşma teminatından yararlanamazsınız. Şayet eski tutumlarınızda ısrar ederseniz ve İslâm’ın müslümanlar için en kutsal mekân ilân ettiği Kâbe’nin etrafında varlığınızı ve egemenliğinizi sürdürmeye çalışırsanız müslümanlara karşı savaş açmış sayılırsınız ve bunun sonuçlarına katlanırsınız. Ancak biliniz ki bu biçimde mühlet verilmesinin sebebi âcizlik değil, size düşünüp taşınma ve tövbe etme imkânı sağlamaktır; yeniden biliniz ki Allah’ın iradesini aşamazsınız, O’nu âciz bırakamazsınız ve rezil rüsvâ olmayı göze almış olursunuz; şayet tövbe ederseniz bu sizin için daha uygun olur (Râzî, XV, 220).

Burada verilen dört aylık müddetin başlangıcı ve bitimi hakkında tefsirlerde farklı açıklamalar yer almaktadır (Taberî, X, 59-62, 65-66; Zemahşerî, II, 138; Râzî, XV, 219-220, 225). Birtakım müfessirler Tevbe mühletinin Şevval ayında indiği bilgisinden hareketle bu mühletin Muharrem ayının sonunda bitmesi gerekeceğini ileri sürmüşlerdir. Ancak âyetin, Hz. Ebû Bekir’in hac için gönderilmesini takiben indiği, burada antlaşmanın feshini takiben belirli bir müddet tanınmasının amaçlandığı ve bunun hac esnasında (Zilhicce ayının 9 veya 10. günü) tebliğ edildiği dikkate alınınca, dört aylık bu sürenin Zilhicce’nin 10’undan Rebîülâhir’in 10’una kadar olduğunu kabul etmek gerekir. Nitekim Taberî, süre verilen tarafın bunu bilmesi gerektiği ilkesine ve bu bildirimin de hac esnasında yapıldığı olgusuna dikkat çekerek anılan görüşü eleştirmektedir (X, 66). Bununla birlikte, o yıl Zilhicce’nin onu sayılan hac gününün gerçekte Zilkade ayına tesadüf ettiği rivayeti temel alındığında, bu müddet 10 Rebîülevvel’de sona ermiş olmaktadır; zira o sırada henüz müşriklerin “nesî” âdeti kalkmamıştı ve aylar Resûlullah’ın haccında yerine oturmuştu (“nesî” hakkında bilgi için bk. âyet 37).

Âyette belirtilen dört aylık müddetin ilgilileri hakkında birçok izah yapılmıştır. Bu izahlar ile 4 ve 7. âyetlerde ahidlerine sadakat gösterenler için getirilen istisnalar birlikte değerlendirildiğinde, buradaki mühlet ile müşriklerle yapılmış antlaşmaların müddetleri ortasındaki alakayı şöyle açıklamak uygun olur: Antlaşmalarına sadakat gösterenler bakımından daha evvel belirlenmiş müddete uymak gerekir; burada belirlenen mühlet antlaşma kararlarını çiğneyenler hakkındadır. Bunlardan süresi âyette belirtilenden daha fazla kalmış olanlar hakkında bu müddet kısaltılmış, daha az kalmış olanlar ile mühlet tayin edilmeden antlaşma yapılanlara ise bu kadar mühlet verilmiştir (Taberî, X, 59-63, 65-66,77; Râzî, XV, 219). Şu var ki Taberî, buradaki “dört ay”ın müslümanlarla ortalarında antlaşma bulunan, 5. âyetteki “haram aylar”ın ise müslümanlarla ortalarında antlaşma bulunmayan müşrikler hakkında olduğu kanaatindedir. Buna nazaran, süresiz antlaşması bulunan yahut müddetli olmakla birlikte ahdini bozmuş bulunan müşriklere o yılın hac gününden itibaren dört ay (10 Rebîülâhir’e kadar) süre tanınmış, antlaşması bulunmayan müşrikler bakımından ise verilen müddet muharrem ayının sonunda (yapılan bildirimden elli gün sonra) bitmiş olmaktadır (X, 66). Ancak 5. âyetteki “haram aylar”ın İslâmî terminolojide “eşhür-i hurum” diye bilinen (bk. âyet 36) aylar halinde anlaşılması ve böylelikle antlaşması bulunmayan müşriklere iki aydan az bir mühlet tanındığı sonucunun çıkarılması bu müddet ile getirilen düzenlemenin ruhu ile bağdaşır görünmemektedir. Çünkü antlaşmasını bozan müşriklere bile dört ay garanti ve düşünme fırsatı veren bir düzenlemede, –antlaşması bulunmayanlar daima savaş halinde kabul edilse dahi– hiç değilse ahdi bozmuş durumda bulunmayan bu kesim için başkasına nazaran çok kısa bir müddet tanınması manalı görünmemektedir.

3. âyetin “büyük hac günü” diye çevrilen kısmıyla ne kastedildiği konusunda değişik açıklamalar yapılmıştır. Bunlardan birine nazaran Hudeybiye Antlaşması’ndan sonra yapılan umreye hacc-ı asgar (küçük hac) dendiği için, İslâm’da birinci kere hicretin 9. yılı yapılan bu hacca da onun mukabili olmak üzere hacc-ı ekber (büyük hac) denmiştir. Taberî’nin de tercih ettiği bu yoruma nazaran âyette geçen “büyük” sıfatı yalnızca o yılın haccına has değildir, umre mahiyetinde olmayan hac birinci kez o yıl başladığı için bu türlü anılmıştır ve daha sonraki bütün haclar için bu sıfat geçerlidir (X, 75-76). Birtakım âlimler bu haccın bu türlü nitelenmesinin sebebini, o yıl müslümanların ve müşriklerin bir ortada bulunmaları ve haccın bir Ehl-i kitap bayramına tesadüf etmesi halinde açıklamışlar, gerek daha evvel gerekse daha sonra bu türlü bir durumun benzerine rastlanmadığını belirtmişlerdir (Taberî, X, 75; Zemahşerî, II, 138-139). Kimi âlimler de inkârcıların bayramının Allah’ın hoşnut olmadığı günlerden olduğu gerekçesiyle bu yoruma karşı çıkmışlardır. Râzî bu eleştiriyi isabetsiz bulur ve burada maksadın, bütün bu inanç gruplarınca o günün büyük telakki edildiğini belirtmek olduğunu kaydeder (XV, 221-222). Diğer bir yorum da şöyledir: Âyette o yılın haccı için böyle niteleme yapılması, İslâm’ın muvaffakiyet ve üstünlüğünü, putperestliğin zelil hale düştüğünü ilân eden hac olması sebebiyledir. O yılın haccı bu açıdan özel bir kıymeti haiz olmakla birlikte, müslümanlar nezdinde en şanlı pahaya sahip hac kuşkusuz Resûlullah’ın sonraki sene yaptığı Vedâ haccıdır ve âyetteki niteleme bunu da kapsamaktadır. Gerçekten Hz. Peygamber kendi bulunduğu hac hakkında “Bu en büyük hac günüdür” buyurmuşlardır. Bu sebeple âyetteki hacc-ı ekber tabirini, ilânın yapıldığı hac günü açısından hicrî 9. yılda yapılan hac diye, bu ilânın sonuçlarının tam olarak gerçekleşmesi açısından ise Vedâ haccı diye anlayanlar olmuştur. Birtakım müfessirlere nazaran ise buradaki “büyüklük” vasfı, o yılki haccın diğer haclarla yahut ibadetlerle karşılaştırılması manasını içermemekte, hac ibadetinin en büyük kısmına işaret etmektedir; bu manasıyla büyüklük bütün hacların o değerli kısmı hakkında geçerlidir. Âyette değerli kısım yevm sözüyle tabir edilmiştir. Arapça’da yevm sözü hem “vakit” hem de “gün” manasına geldiği için burada belli bir günün değil hac vaktinin tamamının kastedildiğini ileri sürenler olmuştur (Taberî, X, 74). Lakin burada bir müddet tanıma kararının bulunduğu ve mühletin başlangıcının muayyen olması gerektiği için bunu makul bir gün olarak anlamak bağlama uygun düşer. Bu günün ise arefe yahut bayram günü olabileceği söylenmiştir. Gerek haccın tamam olmasını sağlayan fiiller gerekse bu âyet uyarınca yapılan duyuruya ait tarihî bilgiler (Zemahşerî, II, 138) dikkate alındığında, buradaki amacın bayram günü olduğu görüşü daha kuvvetli görünmektedir (Taberî, X, 67-75).

Âyette kelamı edilen duyuru, müddetin nüzûlü hakkında bilgi verilirken açıklandığı üzere, Hz. Ali tarafından yapılmıştır. Bunu, hususla ilgili kimi rivayetler ve o günkü Arap âdetleri ışığında Hz. Ali’nin Ehl-i beyt’ten olması ile izah etmek mümkündür (Elmalılı, IV, 2441). Ama kimi Şiîler’in yaptığı gibi bu rivayetleri ve olayı ön yargılı bir yoruma tâbi tutarak bundan Allah’ın elçisine gelen vahiyleri bildiri vazifesinin, münasebetiyle halifelik hakkının Hz. Ali’ye ait olduğu sonucunu çıkartmak tamamen mezhep taassubuna dayalı bir yaklaşımdır (Şiî tefsirlerinde tebliğ görevinin Ebû Bekir’e verildikten sonra ondan alınıp Ali’ye tevdi edildiği hususuna vurgu yapılır, bk. Tabersî, V, 8-9). Bu tür saptırılmış yorumlarla her ikisi de ilk müslümanlardan ve İslâm büyüklerinden olan Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ali’nin karşı karşıya getirilmesi, Resûlullah’ın önemi üzerinde ısrarla durduğu birlik beraberlik ruhuyla ve tarihî verilerle bağdaşmaz. Hz. Peygamber’in Hz. Ebû Bekir’i hac emîri olarak görevlendirdiği ve hac esnasında tebliğ edilecek bu âyetlerin, onun yola çıkmasından sonra nâzil olduğu ortadadır. Böyle bir durumda Hz. Ali’nin bu iş için görevlendirilmesi çok olağandır. Çünkü –onun öbür vasıfları yanında– Hz. Ebû Bekir’e göre daha genç olduğu, tebliğ işinin ise gür bir ses istediğini göz ardı etmemek gerekir. Yine unutmamak gerekir ki, bu âyetler indiğinde onları Resûlullah’tan öğrenip ezberleyen Hz. Ali’dir. Hz. Ebû Bekir’in bunları Hz. Ali’den öğrenip tam olarak ezberlemesi ve halka duyurması yerine doğrudan Hz. Ali’nin tebligatı yapması daha mâkuldür. Kaldı ki hadis kaynakları da, duyuru esnasında Hz. Ali yorulunca buyrukları Hz. Ebû Bekir’in tebliğ ettiğini haber vermektedir (Ateş, IV, 32).

Siyer kaynakları incelendiğinde, müslümanların putperestlere bu bildirimi yapabilecek duruma gelinceye kadar ne büyük haksızlıklara mâruz kaldıkları ve dayanılmaz acı ve eziyetlere katlandıkları açıkça görülür. Böyle bir mücadelenin sonunda büyük bir başarı elde eden tarafın, bütün beşerî istek, eğilim ve zaaflarını yenip karşı tarafa yeni fırsatlar tanıması kolay bir iş değildir. Fakat İslâmiyet’in temel amacı insanlığı hidayete ve aydınlığa eriştirmek olduğu için Kur’an hemen bu muhtemel zaafların önüne set çekip karşı tarafa tövbe imkânı verilmesini istemektedir. Ardından, müşriklere tövbeye yanaşmadıkları takdirde müslümanlara savaş açma iradesi ortaya koymuş olacakları, fakat asla Allah’ı âciz bırakamayacakları tekrar hatırlatılmaktadır.

İnkârcıların azabın dünyadakinden ibaret olmayıp asıl şiddetli azabın âhirette olduğunu bilmeleri için ve onların dünya görüşünü hafife alan bir üslûpla âyetin sonunda “İnkârcıları elem veren bir azapla müjdele!” buyurulmuştur (Râzî, XV, 223).

4. âyette ahde vefâ prensibinin kıymetine yeni bir vurgu yapılarak 2. âyette verilen genel müddetin ahdi bozanlarla ilgili olduğuna işaret edilmekte, müslümanlarla yaptıkları ahidlerine tam olarak riayet etmiş ve müslümanlar aleyhine diğerlerine dayanak vermemiş olan müşriklere antlaşmadaki müddet doluncaya kadar mühlet verilmesi istenmektedir. Mühletin nüzûlü hakkında bilgi verilirken belirtildiği üzere Hz. Ali tarafından bilhassa ilân edilen dört konudan biri şu idi: Verilen kelam tutulacak. Resûlullah’ın tâlimatına binaen yapılan duyuru âyetteki bu hüküm hakkında duyarlı davranılmasını ve antlaşmayı bozanlarla ahdine vefâ gösterenlerin bir tutulmamasını sağlamayı hedefliyordu. İbn Abbas’tan nakledildiğine nazaran, kalan en uzun müddet Kinâne kabilesine bağlı bir kol ile yapılan antlaşmada yer alıyordu ve bu mühletin dolmasına dokuz ay kalmıştı (Râzî, XV, 224; bu konuda ayrıca bk. âyet 7); bu süre tamam olunca Arap yarımadasında özel antlaşması bulunan hiçbir müşrik kalmamış oldu. Âyetin sonunda Allah’ın müttakileri (sakınanlar) sevdiği belirtilerek ahde vefânın takvânın icaplarından olduğu da hatırlatılmaktadır.

5. âyette, haram aylar çıkınca artık müşriklerin sıkı bir takibe alınmaları gerektiği bildirilmiştir. Çünkü müddet verilerek yapılan bildirimden sonra karşı tarafın ilân edilen yasak bölgede müşrik sıfatıyla varlığını sürdürmeye çalışması savaşı tercih etmiş oldukları manasına gelecektir. Onlara bu basamakta toleranslı davranılması ise, inançlarının icaplarını yerine getirmelerine müsaade etme, münasebetiyle tevhid inancının sembolü olarak inşa edilen Kâbe’yi tekrar putperestliğin eline teslim etme sonucunu beraberinde getirirdi. Bu sebeple âyetteki buyruğa göre onların takibi konusunda asla gevşek davranılmayacak, geçit başlarını tutup gözetleme, muhasara altına alma, esir alma ve gerektiğinde öldürme dahil, Kâbe çevresinin müşrik varlığı ve egemenliğinden ebedî olarak arındırılması için lüzumlu her tedbir alınacaktı. Resûlullah’ın vefatından çabucak sonra ortaya çıkan dinden dönme hareketleri de, bu kesin hal ve esaslı icraatın ne kadar isabetli olduğunu açıkça ortaya koymuştur. Lakin birebir âyete nazaran, onlara tövbe yolu açık tutulacak, namazlarını kılar ve zekâtlarını verirlerse, yani en azından dış dünyaya yansıyan davranışları itibariyle müslüman kimliği sergilerlerse onlara dokunulmayacaktır. Zira Allah’ın bağışlamasına ve rahmetine sınır yoktur.

Râzî (XV, 226) âyetin bu kısmında ince bir mâna bulunduğunu belirtip bunu şöyle açıklar: Yüce Allah bu kimselerin lehine olan yolları daraltıp onları ağır cezalara müstahak saydıktan sonra, inkârlarından vazgeçerek tövbe edip namazlarını kılmaları ve zekâtlarını vermeleri halinde dünyada bütün bu felâketlerden kurtulmuş olacaklarını ifade etmiştir. O’nun engin lutfuyla âhirette de durumun bu türlü olacağını umarız. Çünkü tövbe, kişinin fikrî potansiyelini cehaletten, namaz ve zekât ise davranış potansiyelini beşere yaraşmayan aksiyonlardan arındırması demektir. Bu da, tam manasıyla mutluluğun bunların gerçekleşmesine bağlı olduğunu gösterir. Yani onlar tövbenin ve sayılan amellerin hakkını verirlerse karşılığı dünyadaki kurtuluşla hudutlu kalmaz, Allah’ın lutfuyla âhirette de kurtuluşa erip kâmil manada memnunluğu yakalayabilirler.

Burada dikkat çeken bir konu müşriklerin takibine ait önlemlerin mahiyeti ile ilgilidir. Âyette sayılan tedbirlerin kendi içinde dengeli olabilmesi için “öldürme” son deva olarak düşünülecektir. Çünkü evvel öldürme cihetine gidildiğinde başka tedbirlerin bir manası kalmamaktadır. Düşmanı öldürme zati savaş sürecinin doğal sonuçlarından olduğuna nazaran, burada öldürmenin bilhassa tasrih edilmesi ise –muhtemelen– başka tedbirler göz gerisi edilerek bu yola gidilmemesini hatırlatmak içindir. Gerçekten müteakip âyette çabucak tövbe edip İslâm’a girmemekle beraber İslâm’ı müslümanların içinde görüp öğrenmek, üzerinde düşünmek için fırsat ve bunu sağlayacak bir teminat verilmesini isteyen müşriklere bu imkânın tanınması istenmiştir. Bu anlayış Kur’an’ın öldürme konusundaki başka sözlerine de uygun düşmektedir. Çünkü Kur’an’da “öldürmek” manasına gelen katl kökünden türetilmiş sözlerin 170 kere kullanıldığı, ama müslümanlara yöneltilmiş buyruk kipi olarak “uktulû” (öldürün) formunda yalnızca üç müddette (burada, Bakara 2/191’de ve Nisâ 4/89, 91’de) geçtiği, bunların da direkt öldürmeye yöneltme manasında olmayıp karşı taarruz ve savaş bağlamında yer aldığı görülür.

“Haram aylar” (el-eşhürü’l-hurum) tamlaması ile bu müddetin 36. âyetinde kelamı edilen vuruşmanın yasaklandığı haram ayların kastedildiği kanaatini taşıyan âlimler bulunmakla birlikte (Taberî, X, 59-60, 78), 2. âyetin tefsirinde açıklandığı üzere, burada niyetin 2. âyette verilen dört aylık mühlet, yani duyurunun yapıldığı hac gününden itibaren dört aylık süre olduğu formundaki yorum (Râzî, XV, 219-220, 225; Mevdûdî, II, 193) bu müddetin getirdiği kararlara ve tabir akışına daha uygun düşmektedir (Zemahşerî de bunu “ahdini bozanlara dolaşmaları için verilen süre” şeklinde açıklamakta ve onun Taberî’den farklı düşündüğü anlaşılmaktadır, bk. II, 139).

Genellikle müfessirlerce bu âyetin seyf (kılıç) âyeti olarak nitelenmesi ve müşriklerle münasebetlerde tolerans ve kolaylık gösterme yahut kendi hallerine bırakma buyruğunu içeren bütün âyetleri yürürlükten kaldırmış olduğuna hükmedilmesi, çağımızdaki birtakım müellifler tarafından eleştirilmiştir. Bunlardan Derveze, Taberî’nin bu âyetin antlaşması bulunan ve bulunmayan bütün müşrikleri kapsadığı kanaatinde olmasını yadırgayarak zikreder ve Kur’an’ın bu husustaki öteki âyetleri ışığında âyete bu mânanın yüklenemeyeceğini savunur. Ona nazaran buradaki müeyyideler yalnızca antlaşmalarını bozmuş olan müşrikler hakkında kelam mevzusudur ve müslümanların ahidlerini bozmadıkları yahut hıyanet sayılacak davranışlarda bulunmadıkları sürece müşriklerle yeni antlaşma yapmaları yahut mevcudu uzatmaları için bir mahzur bulunmamaktadır. Âyette müşriklerin özgür bırakılmalarının, şirkten tövbe edip namaz kılma ve zekât vermelerine bağlanması ise, antlaşmalarını bozmaları ve müslümanlarla savaş haline girmeleri sonucunda ikinci sefer antlaşma haklarını kaybetmelerinden ötürüdür ve bu durumda müslümanların onlardan bunu talep etme hakları doğmaktadır; yoksa bu, dine girmeleri için zorlama manasında değildir. Hatta müslümanların faydasına olacağı kanaatine varılırsa ahdini bozanlarla ikinci bir antlaşma yapılmasına da mâni yoktur (XII, 76-79). Bu âyetten, bundan bu türlü müşriklerle bağlantılarda öteki âyetlerde yer alan karar ve unsurların büsbütün yok sayılmasının istendiği manasının çıkarılamayacağı noktasında muharrire katılıyoruz. Ama kanaatimizce burada –yukarıda açıkladığımız emel doğrultusunda– Kâbe etrafının müşrik varlığı ve egemenliğinden temizlenmesi için özel bir düzenleme yapılmış olduğundan, âyetteki müeyyide müslümanlarla ortalarında antlaşma bulunmayan müşrikleri de kapsamaktadır. Bir öteki anlatımla, bu müddette yapılan bildirim İslâm bildirisi bakımından bir dönemeç noktası oluşturmakta, müslümanlar için en kutsal yer olan Beytullah etrafı müşriklere yasaklanmaktadır. Tevbe mühletinin tarihî çerçevesine dair bir makale kaleme alan Hüseyin Mûnis de bu mühletin İslâm bildirisinin birinci muhatapları olan müşrik Araplar bakımından yeni bir periyodun başladığının habercisi olduğu, artık Câhiliye anlayışına bağlı ve putperest kalarak Kâbe’ye girmenin serbest olmadığı bir döneme geçildiğinin bildirildiği kanaatindedir (“el-İtâru’t-târîhî li-sûreti Berâe”, Mecelletü Mecmai’l-luğati’l-Arabiyye, LXVII, 150, 151). Bununla birlikte ahde vefâ unsurunun İslâmiyet’te çok değerli bir yeri bulunduğundan, antlaşması olanlara –antlaşmalarını çiğnemiş bile olsalar– belli bir müddet tanınmakta, bu müddetten sonra hangi kümeden olursa olsun müşriklerin bu yerden uzaklaştırılmaları istenmektedir. Hakikaten bu mühletin 28. âyetinde bu konu kesin bir kurala bağlanmıştır ve Derveze de bu âyetin kararını –önceki âyetlerle temasına dikkat çekmeye çalışmakla beraber– farklı yorumlamamaktadır (XII, 104-107).

Şu var ki, bu âyetlerde anılan maksat doğrultusunda kapsamlı bir düzenleme yapılmış olmasına karşın, Resûlullah’ın herkes için rahmet olduğu gerçeği ve İslâm’ın müsamaha anlayışı bu türlü kesin hal almayı gerektiren bir durumda dahi çabucak dikkat çekmektedir; çünkü 6. âyette Hz. Peygamber’den, verilen sürenin tamamlanmasından sonra bile olsa bir müşrik kendisinden himaye ve güvence isterse ona güvence verilmesi istenmiştir. Bu buyruğun 5. âyetin sonundaki yüce Allah’ın bağışlama ve rahmetine hudut bulunmadığını belirten tabirin çabucak akabinde gelmesi manidardır. Âyetten anlaşıldığına nazaran bu türlü bir teminat sağlanmasının emeli, kâfi bilgi sahibi olmayan putperestlerden isteyenlere Allah’ın dinini daha yakından tanıma ve üzerinde düşünme fırsatı vermektir. Böylelikle 5. âyetin yanlış anlaşılması da önlenmiş olmaktadır. Çünkü bu türlü bir imkân tanınmasa, 5. âyette bir dayatmanın kelam konusu olduğu ve yalnızca canını kurtarmak gayesiyle tövbe etmiş görünmeye, münasebetiyle Müslümanlığın icaplarını yalnızca imgede yerine getiren riyakâr ve münafık insan tipinin gelişmesine kapı aralandığı yorumu yapılabilirdi. Ayrıyeten bu âyetten, verilecek garantinin her türlü baskı ve tasa ihtimalini ortadan kaldıracak biçimde olması gerektiği de anlaşılmaktadır. Zira âyete nazaran teminat verilen kişinin yalnızca Allah’ın sözüne muttali olması, yani İslâm dinini tanıması sağlanacak, asla baskı yapma yoluna gidilmeyecektir. Şayet bu imkân sağlandıktan sonra o kişi kendi tercihiyle baş başa kalmak istiyorsa sadece serbest bırakılmakla yetinilmeyecek, güvende olacağı yere kadar ulaştırılacaktır. İslâm’ın mahiyetini ve hakikatini bilmeme mazeretini ortadan kaldıran bu evreden sonra ise bu kimseler artık yaptıkları şuurlu tercihin sonuçlarına katlanmayı göze almış sayılacaklar; ya üstte açıklanan gerekçeyi dikkate alarak kutsal bölgeden uzaklaşacaklar yahut müslümanlara savaş ilân etmiş kabul edileceklerdir. Bu konu, bulundukları yerde öldürülecekleri kararının muhakkak bir bölge ile hudutlu olduğunu ve onun ötesinin –kural olarak– inançlı sayılacağını da göstermektedir.

İslâm âlimleri bu âyetten, müslümanların, –kendilerine savaş açtıkları bir topluluğun üyesi bile olsa– Allah’ın birliği ve Hz. Muhammed’in peygamberliği konusunda kanıt gösterilmesini isteyen bir gayri müslime bunu açıklamakla ve Allah’ın dinini öğrenmek isteyenlere bu hizmeti vermekle yükümlü oldukları sonucunu çıkarmışlardır. Yine bu âyetin yanı sıra Resûlullah’ın kelam ve uygulamalarından, ister İslâm dinini yakından tanıma emeliyle isterse ticarî, turistik yahut diplomatik bir maksatla İslâm ülkesine teminat alarak girmiş kimseye (müste’min) verilen teminat kararlarına titizlikle riayet edilmesinin farz olduğu kararına ulaşılmıştır (Elmalılı, IV, 2459).

Âyetteki “Allah’ın kelâmını işitme” manasına gelen tabirden hareketle birtakım müfessirler Allah’ın kelamının mahiyeti konusundaki tartışmalara yer verirler (bk. Râzî, XV, 227-228; bu konuda bir değerlendirme için bk. Giriş).